SIĞIR YETİŞTİRİCİLİĞİNDE SICAKLIK STRESİ ve ALINABİLECEK ÖNLEMLER

Bir ineğin kendisinden beklenen en yüksek verimi vermesi ancak uygun çevre koşulları sağlandığı takdirde mümkündür. Süt sığırı için uygun çevre koşulları ise 13-18 °C çevre sıcaklığı, %60-70 oransal nem, orta derecede solar radyasyon ve saatte 5-8 km rüzgâr hızı olarak tanımlanmaktadır.

Uygun çevre koşullarından en önemlileri ise sıcaklık ve oransal nemdir. Bu iki bileşenin birbirine göre durumu sığır üzerinde farklı etkilere neden olmaktadır. Havadaki nem oranı ne kadar yüksek olursa, solunum veya terleme yoluyla vücut ısısının düşürülmesi de (evaporatif soğuma) o kadar düşük olur. Özellikle, yüksek sıcaklık ve yüksek oransal nem olması durumunda çevrenin süt sığırı üzerindeki olumsuz etkisi daha da artmaktadır [1].

Genel olarak 23-24°C sıcaklıkta %85  ve yüksek nem olması durumunda bile inek üzerinde hafif düzeyde fakat verimde düşme olmaksızın bir stres oluştuğu ve 32°C sıcaklıkta, %45-50 ve daha yüksek oransal nem olması durumunda verimde düşmenin başladığı anlaşılmaktadır. 38 °C sıcaklıktan yüksek ve %50 nem oranının üzerinde bir hava koşulu oluştuğunda verimde belirgin düşüşler gerçekleştiği bildirilmektedir. Ülkemizin birçok bölgesinde yaz aylarında stres oluşturacak koşullar oluşmaktadır..

Çevre koşullarının verim üzerine etkisi daha ziyade entansif üretim koşullarında ve özellikle yüksek verimli hayvanlarda önem taşımaktadır. Örnek verilecek olursa laktasyon döneminde ortalama 20 lt’nin üzerinde süt verimine sahip olan işletmelerde  sıcaklık ve oransal nem arttıkça verimde düşme görülmektedir.

Sıcaklık stresinin sezonal etkisi sıcak ve nemli bölgelerde ve özellikle sıcak yaz aylarında kendini göstermektedir. Bununla birlikte sıcaklık stresi hem yüksek, hem de düşük sıcaklıkla ortaya çıkabilmektedir. Ancak yüksek sıcaklıklar daha fazla sorun teşkil ettiği için sıcaklık stresi dendiğinde genel anlamada yüksek sıcaklıkla ortaya çıkan sorunlar akla gelmektedir.[2]

Hayvanlarda sıcaklık stresi arttıkça hayvanlarda süt veriminde düşüş meydana gelecektir. Bunun sebebi ise sıcaklık stresi altındaki hayvanların yem tüketimi azalacak ve dolayısıyla tükettiği kuru madde miktarı da azalacaktır. Yüksek verimli hayvanlar daha fazla metabolik aktiviteye sahiptirler ve daha fazla ısı ürettikleri için yüksek sıcaklık stresinden daha fazla etkilenmektedir  [3]. Tüketilen kuru madde miktarının azalması sonucunda hayvanlarda sıcaklık stresine bağlı olarak hayvanların bağışıklık sisteminde zayıflama, büyüme çağında olan hayvanlarda büyüme ve gelişmede gerileme yaşanabilir. Bunun yanında Yüksek çevre sıcaklığının üreme üzerinde de olumsuz etkileri bulunmakta olup, bu etkiler şöyle sıralanabilir:

• Erken embriyonik ölümler ve düşük canlı ağırlığa sahip buzağılar [4]; [5].

• Döl tutmada başarısızlık, östrus döngüsünde aksamalar [4].

• Üreme etkenliğinde düşme [6].

• Servis periyodu, buzağılama aralığı ve buzağılama ile ilk tohumlama arası sürelerde uzama [7].

• Döl yatağının işlevinde ve hormonal fonksiyonlarda aksama [8]; [9].

• Semen kalitesi ve miktarında azalma [10].

Sıcaklık stresinde hayvanlarda davranışsal ve fizyolojik değişiklikler meydana gelmektedir. Bunlar ise;

Hayvanlar davranışsal olarak,

1. Hareketlerini mimimize ederler,
2. Serin ve gölge yerleri tercih ederler,
3. Yemlenme davranışını serin zamanlara kaydırırlar,
4. Yem tüketimini düşürürler,
5. Kaba ve kesif yemler seçenek olarak verilmiş ise daha çok ısı artım değeri daha düşük olan kesif yemleri tercih ederler,
6. Su tüketimini artırırlar. 

Fizyolojik Değişiklikler;

1. Solunumu yükselterek vücuttaki fazla ısıyı evaporasyonla uzaklaştırmaya çalışırlar. Bu arada vücuttan fazla miktarda CO2 uzaklaştırılması H2CO3 uzaklaştırılması anlamına gelmekte ve kan pH’sı da yükselmektedir.
2. Kan pH’sındaki yükselmeye cevap olara böbreklerde H+ boşaltımı azaltılır, daha fazla miktarda HCO- ve katyonlar, özellikle Na boşaltımı artar.
3. Sıcaklık stresinde hayvanlar vücuttan evaporasyonla su kaybının 2/3’ünü terlemeyle, 1/3’ini solunumla kaybederler. Sıcak koşullarda terleme artar. Ancak sığırlar Ancak insanların %10’ kadar terleme kapasitesine sahiptir. Terlemeyle hayvan önemli miktarda K’ı vücuttan uzaklaştırır.
4. Retikülo-rumen hareketleri ve tüketilen yemlerin sindirim sistemini terk etme hızı düşer. Aynı zamanda rumende toplam uçucu yağ asidi üretimi azalır. Uçucu yağ asitleri içinde asetik asidin molar oranı yükselir.
5. Sindirim ve diğer iç organlara kan akışı azalır ve deri yüzeyine kan akışı artar.
6. İdrar boşaltımı artar.

Hayvanlar vücudunda oluşan ısıyı  normal koşullarda kolaylıkla atabilirken, sıcaklık stresi durumunda insanlar kadar kolaylıkla (terleme gibi) dışarı atabilme yeteneğine sahip değildir. Bu nedenle, sığırın, artan çevre sıcaklığına karşı vücudundaki dengeyi koruması uygun koşulların sağlanmasına bağlıdır [1].  

Yetiştiricilikte hayvanlarda verim üzerine önemli etkisini olan çevre şartlarından olan sıcaklık stresine karşı işletmelerde etkin bir program ile yakalanacak olan konfor sayesinde işletmede karlılık oranı arttırılacaktır.

Sıcaklık Stresine Karşı Alınabilecek Önlemler

Her şeyden önce genetik bakımından yüksek verimli olan hayvanlardan istenilen verimlerin alınabilmesi için hayvan refahına önem verilmelidir. Bunun en başında da çevresel faktörlerden birisi olan sıcaklık stresi ile mücadele gelmektedir. Sıcaklık stresi ile mücadele ise belli başlı bir dizi işlemlerden oluşmaktadır; 

Evaporatif soğutma: İneklere duş veya yağmurlama sağlanması ve buna ilaveten ahırda hava hareketini sağlamak,  etkili evaporatif soğutma metotlarıdır. Böylece yaz ayları süt veriminde %10-22’ye varan düşüşlerin önüne geçilebilir. Ancak nemli bölgelerde mutlaka hav hareketi sağlayacak bir düzenekle birlikte kullanılması gerekir. Bunun yanında son yıllarda daha ekonomik ve rantabl olan sisleme de yetiştiriciler tarafından tercih edilebilir.

Evaporatif soğutma amacıyla çatıların ıslatılması ise süt veriminde, çok önemli düzeyde artış sağlanabilir. Evaporatif soğutma ve fanla yapay hava hareketi sağlanması İsrail ve Amerika’da daha çok sağım öncesi bekleme padoklarında uygulanmakta ve başarılı sonuçlar elde edildiği bildirilmektedir [1].

Yemliklerde gölgelik temini: Açık ya da yarı açık sisteme sahip olan işletmelerde yemliklerin üzerinde daima gölgelik olmalıdır. Sıcak yaz günlerinde yemlik bölgesinin gölgelik olması hayvanların yemliklere daha fazla yakın durması ve yem tüketmesi anlamına gelirken yağışlı günlerde ise yemliklerin yağışlardan etkilenmesini önleyecektir.

Yemleme saatlerinin  değiştirilmesi: Yemlemenin günün serin saatlerine kaydırılması yem tüketiminde artış sağlayacak çok basit ama önemli bir uygulamadır. Özellikle, yemlemenin günün serin saatlerinde yapılması yem tüketiminde artışa sebep olmasıyla beraber daha fazla kuru madde tüketimine sebep olacaktır. Bu da istenen verim düzeyi için tüketilmesi gerek yem miktarını direk etkileyecektir.

Ahır Temizliği: Yaz aylarında yüksek sıcaklık ve yüksek nem hastalık etmeni mikroorganizmalar için uygun bir çoğalma ortamıdır. İneklerin sıcaklık stresi nedeniyle, hastalığa dirençlerinin de düşmesi eklenince, ishal, mastitis gibi problemler de aniden artış görülebilir. Bu nedenlerle sıcak yaz aylarında ahır temizliğine, hava sirkülasyonunun sağlanması ile barınak içi oransal nemin düşürülmesine özen gösterilmeli, ahır zeminin mutlaka kuru olmasına dikkat edilmelidir [1].

Uygun Rasyon Hazırlama: Bilindiği üzere sıcaklık stresi durumunda azalan süt veriminin asıl nedeni, ineğin stres nedeniyle yem tüketimini ve tüketilen kuru maddenin azalmasıdır. Sıcaklık stresi nedeniyle hayvan strese girecek ve enerjinin bir kısmını sıcaklık stresinden kurtulmak için harcayacaktır. Bundan dolayı hayvanların rasyonunu bu ihtiyaçlarına uygun hazırlayarak sıcaklık stresine karşı önlem alınabilir.

Rasyona vitamin ve mineral takviyesi: Sıcaklık stresi koşullarında daha yüksek seviyelerde potasyum ve sodyum içeren rasyonları alan ineklerin günde 1 litre kadar daha fazla süt ürettikleri daha rahat göründükleri veya stresten daha az etkilendikleri bilinmektedir. Rasyonun kuru maddesine göre potasyum %’si 1.5 ve sodyum oranı ise %0.5-0.6, magnezyum oranının ise %3 düzeyinde olması önerilmektedir. Ayrıca rasyona vitamin A, D ve E katılması yararlı sonuçlar vermektedir [1].

Kaba Yemlerin Islatılarak Verilmesi: Kaba yem alımı düşerse sığıra verilen kaba yemlere bir miktar su ilavesi, yem tüketiminde artışa sebep olur. Silaj veriliyorsa biraz daha sulandırılarak, saman veya kuru ot veriliyorsa ıslatılarak verilmesi yeterlidir.

Soğuk Su Temini: Sığırın içeceği suyun ısınması da önlenmeli ve mümkünse soğuk su temin edilmelidir. Soğuk su verilebilirse, bu suyun sıcaklığının 10 °C’den daha düşük olmasına gerek yoktur.

Bazı Yem Katkı Maddeleri Kullanımı: Yemlere bazı yem katkılarının kullanımının olumlu sonuç vermektedir. Bunlar; canlı maya, B grubu vitaminlerin yapısında bulunan niasin, probiyotik olarak adlandırılan fungus türüdür. Bunların her birisi süt veriminde % 3- 4 gibi bir artış sağlayabilir.

Sonuç

[1] Anonim a 2011, Görügülü M., http://www.muratgorgulu.com.tr/altekran.asp?id=31

[2] Anonim b 2011, Görügülü M., Sıcaklık Stresi ve Besleme, http://www.muratgorgulu.com.tr/altekran.asp?id=45

[3] Jones, G.M., Stallings, C.C., 1999. Reducing heat stres for dairy cattle. Virgina Cooperative Extention. Publication Number 404-200. Virginia Polytechnic Institute and State Universty.

 [4] Smith, J., Dunham, D., Shirley, J., Senior, M.M., 1998. Coping with summer weather: dairy management strategies to control heat stress. Kansas State University.Agricultural Experiment Station and Cooperative Extension Service. MF-2319.

 [5] Shannon, W.,2001. Heat stress in cattle. http://outreach.missouri.edu/warren/KnowledgeinAction/HeatStr essInCattle.shtml

 [6] Özkütük, K., 1990. Hayvan Ekololojisi Ç.Ü.Z.F. Ders Kitabı. No:79, 136 s. Adana.

 [7] Soydan,E., 2002. Düşük ve yüksek verimli Jersey siğırlarında süt ve bazı döl verim özelliklerinin mevsimsel değişimi. O.M:Ü. Fen Bil. Ens. Yük. Lis. Tezi (Basılmadı).

 [8] Shannon, W.,2001. Heat stress in cattle. http:// outreach.missouri.edu/warren/KnowledgeinAction/HeatStr essInCattle.shtml

 [9] West, J.W., 2001. Management considerarions for the dairy cow during heat stress. http://www.cals.nscu.edu/an_sci/extension/dairy/repr2000/west.htm

 [10] West, J.W., 2001. Management considerarions for the dairy cow during heat stress. http://www.cals.nscu. edu/an_sci/extension/dairy/repr2000/west.htm